فرایند فسخ یا ابطال بیمه نامه، تفاوت و شرایط

بیمه و تمام فرایندهای مربوط به آن از جنبه‌های مختلف با قوانین و مسائل حقوقی درگیر هستند. از همان ابتدا که فرم پیشنهاد پر می‌شود تا زمانی که خسارت پرداخت می‌شود، قانون بیمه دخیل است و هر حرکت و رفتاری شامل قوانین بیمه‌ای و حقوقی می‌شود.
بیمه‌نامه یک قرارداد است؛ قراردادی بین بیمه‌گر و بیمه‌گذار. تعهدات هر طرف این قرارداد یا هر کس دیگری که به شکلی در قرارداد دخیل است، جزو قانون بیمه تلقی می‌شود و باید طبق آن رفتار شود.

وقتی فرد حقیقی یا حقوقی اقدام به بستن قراردادی می‌کند، باید به عواقب قانونی آن آگاه باشد. یکی از مهم‌ترین مسائلی که افراد با آن به مشکل برمی‌خورند، مسئله فسخ یا ابطال بیمه‌نامه است. در این مقاله می‌خواهیم با هم به تفاوت این دو بپردازیم و در ادامه روند انجام هر کدام را بررسی کنیم.

تفاوت فسخ و ابطال بیمه چیست؟

اول از همه، بگذارید یک تعریف کوتاه لغوی از هر کدام داشته باشیم تا در یادگیری آن‌ها به ما کمک کند.

فسخ: در لغت عربی به معنی «بر هم زدن، شکستن و گشودن عقد یا پیمان» است.
ابطال: در لغت به معنی «بی‌اثر کردن، بی‌اعتبار کردن، باطل و بیهوده ساختن» است.

حالا ببینیم در معنای حقوقی هر کدام چه معنایی دارند.

فسخ (تعریف حقوقی): در قرارداد حقوقی، فسخ یعنی پایان دادن به یک قراردادی که صحیح و نافذ است، پیش از موعد پایان آن، به وسیله یکی از طرفین یا هر دو طرف قرارداد.

ابطال (تعریف حقوقی): یعنی اعلام شود یک قرارداد از ابتدا به دلیل عدم وجود یک یا چند شرط صحت عقد (که شامل اهلیت، قصد، مشروعیت یا وجود موضوع است) بی‌اعتبار است.

پس تا اینجا متوجه تفاوت اصلی این دو شدیم. این موارد در بیمه هم صدق می‌کند. زمانی که یک بیمه‌نامه از ابتدا شرایط حقوقی نداشته باشد، بیمه‌گر هیچ الزامی به پرداخت خسارت و ادامه بیمه‌نامه ندارد و در این صورت بیمه‌نامه ابطال می‌شود. در شرایط دیگر، اگر یکی از طرفین به دلایلی که در قانون ذکر شده درخواست پایان دادن به بیمه‌نامه را بدهد، بیمه‌نامه می‌تواند فسخ شود.
فسخ، پایان دادن به قرارداد صحیح در میانه راه است و ابطال، بی‌اعتبار بودن قرارداد از ابتدا.

حالا به بررسی فرایند فسخ و ابطال براساس قوانین و اصول بیمه‌ای می‌پردازیم.

فرایند فسخ و ابطال بیمه‌نامه

در قانون بیمه ایران و آیین‌نامه‌های مرتبط، فرایند فسخ بیمه‌نامه تعریف شده و مقررات معین و واضحی برای آن وجود دارد. اما درباره‌ی ابطال، قانون به طور صریح صحبت نکرده است و بیشتر مفاهیم مربوط به ابطال بیمه‌نامه بر مبنای حقوق قراردادی و عرف بیمه است. در ابطال بیشتر براساس شروط اولیه صحت قرارداد بیمه عمل می‌شود.

فسخ بیمه‌نامه

زمانی که هر یک از شرایط فسخ ایجاد شود، می‌توان براساس مراحل زیر عمل کرد:

1. درخواست کتبی: ابتدا چه فسخ از طرف بیمه‌گر و چه بیمه‌گذار باشد، باید درخواست به‌صورت کتبی و رسمی ارسال شود. اگر بیمه‌گذار بخواهد فسخ را انجام دهد، لازم است در نامه تمام اطلاعات بیمه‌نامه و همچنین علت فسخ را بیاورد.
2. اثر زمان: بعد از ارسال رسمی، طبق آیین‌نامه‌های مرتبط، فسخ پس از ده روز برقرار می‌شود. البته بیمه‌گذار می‌تواند خود تاریخ فسخ را مشخص کند، اما فسخ توسط بیمه‌گر صرفاً ده روز پس از اطلاع‌رسانی رسمی و کتبی امکان‌پذیر است.
3. حق بیمه: زمانی که بیمه‌نامه فسخ می‌شود، بیمه‌گر موظف است باقی‌مانده حق بیمه زمان فسخ تا پایان بیمه‌نامه را برای بیمه‌گذار محاسبه و پرداخت کند. یعنی باید حق بیمه مدت اعتبار را پس بدهد. معمولاً به روش روزشمار محاسبه و پرداخت می‌شود.
4. ذینفع: اگر بیمه‌نامه به نفع فرد دیگری باشد و بیمه‌گذار درخواست فسخ داشته باشد، باید رضایت ذی‌نفع نیز جلب شود.

شرایط فسخ بیمه

• عدم پرداخت حق بیمه یا اقساط آن در مهلت‌های مقرر.
• تشدید خطر موضوع بیمه‌نامه، مگر اینکه توافق خاصی بین بیمه‌گر و بیمه‌گذار شده باشد.
• اظهار خلاف واقع یا عدم اظهار موارد مؤثر در تشخیص خطر.
• کاهش خطر از طرف بیمه‌گذار؛ اگر شرکت بیمه قبول نکند تخفیف در حق بیمه بدهد، بیمه‌گذار حق دارد فسخ کند.
• انتقال مالکیت موضوع بیمه (مثلاً خودرو) که در آیین‌نامه ۵۳ آمده است.
• نقض تعهدات بیمه‌گر؛ یعنی اگر بیمه‌گر تعهداتش را به‌درستی انجام ندهد، بیمه‌گذار می‌تواند بیمه‌نامه را فسخ کند.
• شرایط خاص بیمه‌های اجباری: در بیمه‌های اجباری مثل شخص ثالث، فسخ فقط در شرایط خاصی امکان‌پذیر است، مانند فروش یا انتقال خودرو، سرقت یا از بین رفتن کامل وسیله نقلیه، اسقاط یا از رده خارج شدن خودرو (طبق آیین‌نامه‌های مرتبط و قانون بیمه شخص ثالث).

ابطال بیمه‌نامه

• از آن‌جایی که ابطال بیشتر براساس عرف و قوانین تبعی انجام می‌شود، صرفاً به شرایط آن می‌پردازیم.
• اظهارات اشتباه به عمد: اگر بیمه‌گذار اطلاعات اولیه یا هر اطلاعات مهم و تأثیرگذار را عمداً و به قصد فریب متفاوت اعلام کند، بیمه‌گر می‌تواند ابطال بیمه‌نامه را اعلام کند.
• فقدان اصول اولیه: اگر هر یک از شرایط صحت عقد یعنی اهلیت، مشروعیت، موضوع مشخص و… برقرار نباشد، می‌توان بیمه‌نامه را ابطال کرد. برای مثال، اگر موضوع بیمه‌نامه قبل از عقد قرارداد وجود نداشته باشد یا از شرایط قانونی برخوردار نباشد.
• اعلام نکردن خسارت‌ها و وقوع حادثه‌ها قبل از عقد قرارداد.
• خرید چند بیمه‌نامه برای یک موضوع: اگر این عمل به قصد تقلب یا دریافت خسارت بیشتر باشد، اشتباه است و می‌توان آن بیمه‌نامه را ابطال کرد.
• بیمه کردن مالی که قابل بیمه‌شدن نیست (مانند اموالی که مشروع یا قانونی نیستند).